İlkler Şehri Uşak

Kökü çok eskilere dayanan Uşak, İç Ege'nin mütevazı bir şehri iken, 1900'lü yılların başlarından itibaren üst üste gerçekleştirdiği sanayi hamleleri ile ülke geleceğini ve millet kaderini tayinde ne denli iddialı olduğunu ortaya koymuştur. İlk şeker ve iplik fabrikaları, adı Uşak ile özdeşleştirilmiş battaniyesi, tekstil ve seramik sektöründeki başarısı, deri sektöründeki iddiası ile Uşak haklı olarak “Aşıklar Diyarı” unvanına layık olan modern bir şehirdir.

A- 1913 Sanayi Sayımında 13 Kuruluşun 3 Tanesi UŞAK'ta:

  XIX. yüzyılın son çeyreğinde, Uşak kazasında yün ipliği imalatı için fabrikalar kurulmuştur. Uşak’ın büyük halı tüccarlarından, Tiritoğlu Mehmet Paşa, Hamzazade Hacı Hüseyin, Hacı Gedikzade ve Hacı Mustafa Efendiler halı ipliği üretmek ve şayak (Kaba dokunmuş dayanıklı bir çeşit kumaş) dokumak üzere 1898 yılında bir fabrika kurdular. Bu fabrikanın arkasından Yılancızadeler ve 1902 yılında Bacakzadeler birer iplik fabrikası kurmuşlardır. 1905 yılında ise Bıçakcızade Biraderler ve Mehmet Zeki Kumpanyası iplik fabrikaları açılmıştır. 1910 yılında Hamzazade ve ortakları şayak fabrikası kurmuşlardır. XX. yüzyılın başlarında Türkiye’de çok az sayıda fabrika olduğu düşünülürse, Uşak’ta iplik fabrikalarının kurulması önemini bir kat daha arttırmıştır. Nitekim 1913 sanayi sayımına göre,

Türkiye’de yün ipliği üretimi ve yün dokumacılığı yapan 13 kuruluştan 3 tanesi Uşak kazasında bulunuyordu. Uşak’taki iplik fabrikaları Cumhuriyet devrinde eski işlevlerinin yanında dokumacılığın diğer sahalarına; kaşmir (İnce, sık bir tür yün), şayak ve kumaş dokuma işlerine yönelmişlerdir. Cumhuriyet’in ilk on yılında Uşak’taki fabrika sayısı 5’e yükselmiştir. 1967 yılında ilde faaliyet gösteren 38 adet yün iplik fabrikası bulunmaktaydı. 1983 yılında ilde yün ipliği ve yünlü dokuma imal eden büyüklü küçüklü 78 atölye ve fabrika bulunmaktaydı.

B- Türkiye'nin İlk Çokortaklı Şirketi ve İlk Şeker Fabrikası

  Osmanlı Devleti’nde şeker fabrikası kurmak için XIX. yüzyıl ile XX. yüzyılın başlarında yapılan şahsi teşebbüsler çeşitli engeller yüzünden gerçekleşememiştir. Cumhuriyet Döneminde özel sermaye ile Uşak’ta ilk şeker fabrikasını tesis eden Nuri  (Şeker)  Bey’in kafasında bu düşünce daha Osmanlı döneminde oluşmaya başlamıştır. Araştırmacı bir kişiliğe sahip olan Nuri Bey, Avrupa’dan şekerin, pancardan çıkarıldığını öğrendikten sonra XX. yüzyılın başlarında pancar yetiştirerek şeker üretmek için faaliyete geçmiştir.  Çiftçilikle uğraşan köylülere pancar ziraatının nasıl yapılacağını öğretmiştir.

Cumhuriyetin ilânından önce şeker fabrikası kurmak için harekete geçen Nuri Bey’in çok özverili çalışmaları sayesinde, 17 Aralık 1926 tarihinde Uşak’ta Türkiye’nin ilk şeker fabrikası açılmıştır. Fabrika en fazla 60.000 ton pancar işleyerek, 6.000 ton şeker üretecek kapasitedeydi. Böylece Türkiye’de özel sermaye ile ilk sanayi hamlesi başlatılmıştır.

Uzun ve yorucu bir kuruluş aşamasından sonra fabrikanın açılış töreni yapılmış ve üretilen şekerlerden numune olarak Mustafa Kemal Paşa’ya götürüldüğünde Paşa, Nuri Bey’e “Her sahada madalyamız vardı. Sen ilk iktisat madalyasını bize kazandırdın... Ben düşmanı denize döktüm, sen iktisadi harp ilan ediyorsun... Bu şeref hangi aileye nasip olur” diyerek Nuri Bey’i olağanüstü çalışmalarından dolayı övmüştür. Fabrika, işletmeye açıldıktan bir süre sonra işletme sermayesi sıkıntısı sebebiyle Atatürk’ün emriyle devletleştirilmiştir.

  Nuri Şeker öncülüğünde kurulan Uşak Şeker Fabrikası, Cumhuriyet Döneminin ilk çok ortaklı tesisi olması açısından, Türkiye ekonomisi için önemli katkıları olan bir tesistir. Fabrika, başta şeker pancarı ile uğraşan köylüler, pancarı işleyen fabrika personeli, tesise hammadde getiren ve üretilen şekeri pazara taşıyan nakliyeciler, fabrikaya çeşitli ürünler satan ve üretilen ürünü il içi ve dışında pazarlayan esnaf olmak üzere farklı sektörlere önemli katkılar sağlamaktadır.

Uşak Şeker Fabrikası şeker pancarından şeker üretirken geriye posa halinde kalan küspeyi köylüler hayvanlara yediriyordu. Şeker üretirken geriye kalan melas önceleri müskirat içkisi yapan yerlere göndermekteydi. 1931 yılında Uşak Şeker Fabrikası yanında bir ispirto fabrikası kurulmasıyla, Uşak yeni bir fabrikaya daha kavuşmuştur.